MÖ 2 binlere dayanan Lidya Krallığı başkenti olan Sardes (Sardeis), bugün Manisa ilinin 71 km uzağında bulunan Salihli ilçesine bağlı 7 km uzağında Sart kasabası içinde bulunur.
Lidyalı tarihçi Khanthos’a göre Sardeis kelimesi ‘yıl’ anlamına gelmektedir. Kente bu isim güneş tanrısı Helios’un şerefine verilmiştir. Antik dönem yazarlarından Nikanor ve Strabon şehrin ilk isminin Hyde olduğundan bahsederler.
Homeros’un İlyada’sında bölgeden Lidya yerine Meyonya diye bahsetmektedir. Troya Savaşı’nda Meyonlar savaşa yardıma gitmiştir. Gökçeören’e (Manisa’nın ilçesi Kula’nın köyü, büyükşehir olduktan sonra mahallesi) 10 yıl önceye kadar Menye denirdi. Menye, Meyonya’dan gelebilirmiş.
Sardes bin yıldan fazla süre Attis (MÖ 2 bin - MÖ 1.2 bin), Heraklit (MÖ 1.2 bin - 5 yy.) ve MÖ Mermenat (5. yy - MÖ 6 yy ortaları) Hanedanlıklarının hükmünde Lidya Krallığı’nın başkentliğini yapmıştır. Lidyalıların ardından MÖ 6 yy ortalarında Pers Krallığına, MÖ 334 yılında Büyük İskender’in Makedonya’sına, MÖ 180 yılında Pergamon Krallığı’na, MÖ 188 yılında Roma Krallığı’na, MS 395 Doğu Roma (Bizans) İmpratorluğu’na geçmiştir. MS 1400 yılında Timur ele geçirmiştir, bu dönemden sonra eski görkemli zamanlarını kaybetmiştir. bölgede hüküm süre Selçuklular, Saruhanlılar, Osmanlı İmparatorluğu’nda kalmış, 1. Dünya Savaşı’ndan sonra Yunan işgaline uğramıştır. 5 Eylül 1922’de ise Büyük Taarruz ile alınmıştır.
Sardes paranın ilk kez basıldığı, bankacılık sisteminin ilk kez kullanıldığı, perakende ticaretin başladığı, tiyatronun ilk kez yapıldığı kenttir.
Gymnasium, Hamam, Agora, Kerpiç Duvar, Sinagog, Kilise/Manastır kalıntıları hâlâ ayaktadır.
Dünya’nın ilk parası:
Midas’ın Paktolos Irmağı’nda yıkanması ve ırmağın altın akması hikayesi üzerine Lidya Kralı Giges döneminde bu hikayeden ilham alarak altın madeni bulunmuştur. Ticaretin önemli merkezlerinden biri olan Sardes’te ilk para, elektrum alaşımından basılmıştır. Elektrum, %70’i altın, %20’i gümüş, geri kalanı diğer madenlerden oluşan bir alaşımdır.
Efes, Sardes ve Persepolis’i bağlayan Kral Yolu:
İlk çağda Lidyalılar tarafından Efes - Asur arasına yapılmıştır. Pers İmparatoru 1. Darius zamanında ise onarılmıştır. Sardes - Efesos - Persepolis 2699 kmlik Kral Yolu’dur. Ekonomi, bilim, sanat, kültür ve ticaret konsuunda bölgenin ilerlemesini sağlamıştır. Hala ayakta olan bölümleri vardır. Pers kuryesi MÖ 5. yy’de dokuz günde geçiyormuş. Heredot “Pers kuryelerinden hızlı hiçbir şey yoktur.” der.
Dünya’nın ilk bankacılık sistemi:
Artemis Tapınağı’nda hâlâ ayakta olan yazıtta, “Bu tapınağın rahibesi Mersiminidis isimli kişinin müracatı ile kendisine borç verdi, bir yıl sonra hasat yaptıktan sonra aldığı borcu faiziyle birlikte verecek, aksi halde taşınmazlarına el konulur” yazar. Yazıttaki yazılara göre kredi, faiz, vade, senet yani bankacılık sistemi olduğu anlaşılmıştır. Bilinen en eski bankacılık sistemi Sardes Antik Kenti’nde Artemis Tapınağı'ndadır.
Dünya’nın ilk tiyatrosu:
Dünya’nın en eski tiyatrosunun Şarap, Tiyatro ve Doğa Tanrısı Dionysos’u onurlandırmak için Sardes’te olduğu düşünülmektedir.
Pers zulmünden kaçanlar Yunanistan’a kaçmış, MÖ 547’de tiyatro festivali yapmıştır. Festivalin adı Bakkalenyo’dur. (Bacchanolia, Bakka’ya yani Dionysos’a ait demek.)
Dünya'nın ilk tiyatrosunun Sardes'te olduğunu düşünülmektedir.
Dünya’nın en büyük kazı alanlarından:
Sardes Antik Kenti gymnasium, hamam, kilise, sinagog, Artemis Tapınağı’nın da içinde olduğu 75 km2 lik kazı alanına sahiptir. 1958 yılından itibaren Harvard ve Cornell Üniversitelerinin ortak vakfı kazıyı sürdürmektedir.
Anadolu Piramitleri Bintepeler:
Salihli - Akhisar arasında Ahmetli sınırlarından bulunan Lidya Kral Mezarları Bintepeler, bugün (2023’te) büyüklü küçüklü 115 tümülüsten oluşan nekropol yani mezar alanlarıdır. 1940’larda 149 tümülüs varken, tarımsal faaliyetlerde tümülüsler bozulmuştur.
Tümülüslerin en büyüğü ve sonuncusu Kral Alyattes’e aittir. (Lidya’nın son kralı Krezüs’ün (Karun) babasıdır).
Ayrıca Anadolu’nun en büyük tümülüsüdür. 16 tonluk taş bloklar kullanılmıştır, 70 metre yüksekliğindedir. Yüzyıllarda erozyona uğradığı düşünülmektedir.
ArtemisTapınağı:
Ana tanrıça Kybele (Ma) için yapılan sunak Lidya döneminde Artemu, Helen döneminde Artemis olur. Doğu tarafı Teus (Zeus), Batı tarafı Artemu (Artemis)’e adanır. Bölgede MS 17 yılında 7.9 büyüklüğünde büyük bir deprem olur ve tapınak dahil kent yıkılır. Tapınak restore edilse de, Roma döneminde yarım bırakılmış bir tapınaktır.
İncil’de Adı Geçen Yedi Kiliseden biri: Sardes Kilisesi:
Aziz Yuhanna ve Meryem Ana Batı Anadolu’yu gezer ve yedi cemaatle karşılaşır, oradan Efes’e geçerler. Romalılar onları Samos adasına sürgün ettikten sonra yedi cemaate mektup yazarlar. 5. cemaat Sardes’tedir. Mektuplarda “Bölgeniz çok değerli, siz dikkate alınıyorsunuz, Hıristiyanlığı yayın.” der. Mektuplar İncil’de geçer. Yani adı İncil'de geçen yedi kiliseden biri Sardes'tir.
MS 335 yılında Konstantine Hıristiyanlığı kabul edince, Artemis’e MS 390 yılında manastır yapılmıştır.
Kaynaklar:
Sardes Antik Kenti kazı ekibinin sitesi:
Sardes kazılarında çıkan buluntular:
Araştırmacı Yazar Mustafa Uçar’ın yazıları
Özlen Tuncer’in İzmir Yeni TV de yayınlanan 1998’de TELEGEZİ adlı belgesel dizisinden Sardes Antik Kenti Gymnasium: https://www.youtube.com/watch?v=2L3-OiPWtYY
Kerpiç Duvarı: https://www.youtube.com/watch?v=-NjE7X-YLrA
Arkeoloji Gezginleri Sart (Sardes / Sardeis) yazısı:
Salihli Sart Lidya Sardes'deki Kazılar:
Emine Tuncer’in Manisa TV’de yayınlanan 1 Tat 1 Manisa programından Arş. Yazar Mustafa Uçar ile Sardes Antik Kenti:
GÖRSEL: Aykut Yeniçağ - Sardes Antik Kenti ve Artemis Tapınağı fotoğrafları - yıldızlı geceler
Özel teşekkür: Sardes Antik Kenti buluntuları anlatımı ve yazıya dökümü konusunda yardımcı olan Araştırmacı Yazar Mustafa Uçar’a, birçok detaylı program çeken Özlen Tuncer’e ve 10 yıl önce genç yaşında kaybettiğimiz Profesör Greenie’ye özel bir teşekkür etmek isteriz.
Sardes Antik Kenti sanal turu:
Comments