Kalanda/Gelenbe, Yortan yöresi, Kaya mezarları

Astepe ve Karamanlı mevkilerinde Romalılar ve Bizanslılara ait hassas oyulmuş taş yapılar ve mezarlar,ayrıca Gelenbe çevresinde tarihi mezarlar bulunmaktadır.

XIII. Yüzyıl Bizans Devri piskoposluk listelerinden birinde “Stratonikeia veya Kalandos” şeklinde bir ifadenin geçmesi, Ramsay gibi bazı bilim adamlarının bir Helenistik Devir ve Roma Dönemi kenti olan Stratonikeia ile bir Bizans yerleşimi olan Kalandos'un Siledik'e yer aldıklarını düşünmelerine neden olmuştur. Ancak Prof .L. Robert ve onu izleyen birçok tarihi coğrafya araştırmacısı, bir Bizans yerleşimi olan Kalandos'u bugünkü Gelenbe'de lokalize etmektedir. Nitekim Gelenbe'de bu düşünceyi destekleyen bir yerleşim ve bazı Bizans yazıtları ele geçmiştir. Anlaşılan, Stratonikeia ile Kalandos Bizans devrinde aynı piskoposluğa bağlı bulunmaktaydılar. Kalandos adının -nd ile biten bir gövdeye sahip olması,buranın Hititlere kadar gerilere giden çok eski bir yerleşim yeri olduğunu düşündürmektedir. Kalandos adının daha geç devir kayıtlarında Kalamos “Kamış” şeklinde anılması, bu yer adının Grekçeleştirildiğini düşündürmektedir.
Kalanda, Balıkesir, Akhisar arasındaki Gelenbe'nin bulunduğu yerde idi. Kalanda ismi Umar'a göre Kala-Wanda yani kıyısı olan anlamına gelmekte. Bilge Umar; kıyı yerleşimin Bakırçay/Kaikos'ta kıyısı olmasıyla bağlantısını kuruyor. İmparator Friedrich Barbarossa komutasındaki Haçlı Ordusu 1190”da buradan geçerek Thyateira'ya/Akhisar'a doğru ilerlemiştir. Bizans İmparatorluğu Döneminde, 692”de piskoposluk merkezi olmuştur. Arkeoloji kazıları yapılmadığından, toprak üzerinde de buluntu ve kalıntılara rastlanmamış olup tarihi ile ilgili bilgilerimiz yetersizdir.


Yortan köyü, şimdi Bostancı adını taşıyor ve Manisa ilinin Kırkağaç ilçesi Gelenbe bucağına bağlı bulunuyor; köy, Gelenbe'nin 7 km. güneyindedir. 1900 ve 1901 yıllarında yapılan sözde bilimsel kazılarla, sonrada yürütülen kaçak kazılarla talan edilen eski tunç çağı mezarlığıdır. Alışılagelen Yortan mezarlığı deyimine rağmen, orada gerçek bir höyük vardır. Höyüğün yakınlarındaki, Phrgy uygarlıgı ile daha sonrasından kalma, kaya mezarı, zemin kayası traşlanması ile düzeltilmiş tapkı alanı, höyük üzerinde 1980 lerde bir iki köy evi yapılmış olmakla birlikte, görünür hiçbir tarihsel yapı kalıntısı, hatta izi yoktur. Buna karşılık, yüzeyde bile, İÖ 3. binyılın, elde yapılmış kaba keramiginin parçaları, hayli bol sayıda görünür. Höyükte, 1900-1901 yılında yapılan kazıda dahi yapı izine rastlanmaması, orası sadece bir nekropolis alanı olduğu için değil, yerleşim birimindeki evlerin yapı malzemesi olarak yalnız kerpiç ve ağaç kullanılmasından ve bu tür malzemenin birkaç yüzyılda toprağa dönüşüp höyük biçiminde yığılmasından dolayı idi. Gerçekten, höyük toprağı alüvyon topragı gibi incecik yapıda ve akışkandır; oysa çevredeki toprağın yapısı böyle değildir. Yortan höyügünün mezarlığı, çogunlugu yurt dışına kaçırılmış pek çok buluntu vermiştir. Ancak 1900-1901 kazısı buluntularının kayda geçirilmesine karşılık, daha sonraki kazılar kaçak yapıldıgından, üstelik aynı kültüre ama aslında o yörede değişik buluntu yerlerinden çıkartılan ve çogunlugu şimdi nereden çıktığı saptanamayan bu gibi keramik öte berinin tümüne birden yortan kapları deniyor. Deyimin bu geniş anlamı ile, çıkarılan yortan kaplarının bir haylisi yabancı müzelerin, Türk ya da yabancı derleme meraklılarının, antikacıların elinde ise . de, müzelerimizin mal varlığına geçebilenler oldukça bol sayıdadır. Bu arada Manisa arkeoloji müzesinde Yortan kaplarının zengin bir derlemesi vardır. Yortan mezarlığındaki sözde bilimsel kazıyı, Osmanlı hizmetindeki bir mühendis olan Paul Gaudin 1900 ve 1901 kazılarını yürütmüştü. Kazı ve sonucları hakkunda tam bir rapor hiçbir zaman hazırlanmadı sadece 1901de Academie des Inscriptions et Belles-Lettres üyelerine buluntulardan bazıları gösterildi ve kısa bir bildiri sunuldu. Fakat, bilimsel bir rapor hazırlanmamış olması nedeniyle, bilim dünyası buluntuların önemini anlayamadı. Buluntu alanının stratigrafisi (kalıntı tabakalarının çizimle belirtilmesi) üzerine, hatta Yortan halkının ölüleri gömme tarzı üzerine bilgi edinilmedigi gibi yortanın nerede olduğu bile belirsiz kaldı. Üstelik, o zamanın . olanak ve geleneğini izleyerek Gaudin de kazı buluntularını Türkiye dışına çıkarmış, bunları Avrupa'nın birçok müzesi almıştı; bu dağılmış buluntuların hepsine ulaşıp onlar üzerinde çalışma yapmak pek zorlaşmıştı.

Yazı Erkmen Senan'ın 2 Nisan 2011 tarihli Kalanda/Gelenbe, Yortan yöresi, Kaya mezarları yazısından alınmıştır.